Drejt një prokurorie të përkohshme në Hagë për krimin e agresionit kundër Ukrainës

Nuk është e vështirë të imagjinohet krijimi i një lloj gjykate penale që teorikisht mund të ndjekë penalisht liderët politikë që ia mësynë luftës kundër Ukrainës. Krimi ndërkombëtar i agresionit është i përshtatshëm për qëllimin. Është mekanizmi institucional që pret. Ndërsa diplomatët diskutojnë perspektivën e modeleve të ndryshme të një gjykate agresioni, një hap i parë mund të ndërmerret shumë shpejt: krijimi i një “zyre prokurorie të përkohshme” në Hagë.

Ideja pasqyrohet në një propozim nga Ukraina dhe Holanda. Ka shumë për të ofruar. Një zyrë e tillë do të kishte potencialin të ruajë prova që mund të jenë thelbësore për ndjekjet penale të ardhshme dhe të krijojë furnizime nga shtetet që përndryshe mund të shqetësohen për krijimin e një gjykate tjetër ndërkombëtare të shtrenjtë me rezultate të pasigurta.

Për këtë artikull, ndër të tjera kam komunikuar me diplomatë aktualë dhe ish-diplomatë nga Shtetet e Bashkuara dhe Ukraina.

Në fillim të nëntorit, zyrtarët ukrainas njoftuan një përpjekje diplomatike për të krijuar një Zyrë të Prokurorit të Përkohshëm (IPO), dhe më vonë atë muaj Prokurori i Përgjithshëm i Ukrainës Andriy Kostin foli për projektin. Deri në fund të muajit, Holanda propozoi krijimin e një zyre të tillë në Hagë në një mënyrë që përputhej me njoftimin e Komisionit Evropian për përpjekjet e tij për të ndihmuar në krijimin e një gjykate penale për agresionin. Ish-kryeministri Gordon Brown i përshkroi këto zhvillime politike si një “përparim”.

Një IPO vjen me avantazhe të caktuara. Në vend që të presin një gjykatë ndërkombëtare të plotë me staf gjyqësor dhe administrativ me orar të plotë dhe ndërtesa për t’i strehuar ata, prokurorët dhe hetuesit mund të kryejnë punë të ndjeshme. Alex Whiting, i cili aktualisht shërben si ushtrues detyre i Prokurorit Special të Zyrës së Prokurorit Special të Kosovës në Hagë, më tha se kjo mund të përfshijë mbledhjen, ruajtjen, organizimin dhe vlerësimin e provave, si dhe parashikimin dhe analizimin e çështjeve ligjore si pjesë e detajuar e punëve ligjore të nevojshme për të bazuar ndonjë kallëzim penal. IPO do të kërkojë të mbledhë prova me burim të hapur, si dhe prova nga burime ukrainase, qeveri të tjera, organizata ndërkombëtare, shoqëria civile dhe ekspertë të strukturave politike dhe ushtarake ruse dhe bjelloruse. Duke pasur parasysh se agresioni është një krim i lidershipit, IPO mund të identifikojë se kush brenda rrethit të Putinit duhet të mbahet penalisht përgjegjës për planifikimin, përgatitjen ose ekzekutimin e akteve të agresionit të Rusisë. Për shkak se lejimi i përdorimit të territorit të një shteti nga një shtet tjetër për kryerjen e një akti agresioni mund të jetë gjithashtu i penalizueshëm, IPO mund të marrë në konsideratë edhe përgjegjësinë e udhëheqësve të lartë bjellorusë.

Produkti i punës i IPO-së mund t’u tregojë shteteve se çfarë mund të sjellë në të ardhmen një kthim nga investimi i tyre në një gjykatë të dedikuar. Një lloj koncepti provash: demonstrimi nëse hetimi i krimit të agresionit mund të bëhet në mënyrë efikase dhe në harmoni me ndjekjet penale të krimeve të luftës dhe mizorive të tjera nga Gjykata Penale Ndërkombëtare. Për më shumë për këtë të fundit, rekomandoj shumë artikullin e Ambasadorit (në pension) David Scheffer në “Just Security”, “Krijimi i një marrëdhënie bashkëpunimi ndërmjet Gjykatës Ndërkombëtare Penale dhe një Gjykate Speciale për Agresionin kundër Ukrainës” (versioni në anglisht) (versioni ukrainas).

Një tjetër ekspert i rëndësishëm dhe ish-prokuror i lartë i krimeve të luftës, ambasadori (në pension) Stephen Rapp tha në një email: “Ka më shumë për të bërë nga sa vlerësojnë shumë. Prokuroria duhet të jetë në gjendje të provojë jo vetëm se udhëheqës të veçantë rusë janë përgjegjës për ‘aktet e përcaktuara të agresionit’, por edhe se aktet ishin të ‘karakterit, peshës dhe shkallës’ së mjaftueshme për të përbërë ‘krimin e agresionit’”.

Ajo punë do të jetë në dobi të nismave të tjera ndërkombëtare për llogaridhënie, shkroi Rapp më tej. “Dëshmitë që ata mbledhin mbi karakterin e akteve mund të jenë gjithashtu me vlerë në gjyqet e GJNP-së për krimet e luftës dhe krimet kundër njerëzimit. Për sa i përket gravitetit dhe shkallës, informacioni i tyre mund të jetë i dobishëm në proceset e mëvonshme për të kompensuar të gjitha dëmet e shkaktuara nga agresioni”. Ky vëzhgim ka rëndësi për Komisionin e Pretendimeve të kërkuar nga Ukraina, si dhe për përpjekjet e ndërlidhura ndërkombëtare.

Një tipar i rëndësishëm i projektimit për IPO-n do të ishte përfshirja e personelit ndërkombëtar në të gjitha nivelet – për të ndihmuar në sigurimin e pavarësisë dhe paanshmërisë së ekipit të prokurorisë dhe gjithashtu për të sjellë ekspertizë në hetimet dhe ndjekjet penale ndërkombëtare.

Kjo ngre pyetjen nëse prokurorët mund të kryejnë të gjithë punën e tyre pa mbikëqyrje gjyqësore. David Schwendiman, i cili shërbeu si Kryeprokuror i Prokurorisë së Specializuar të Kosovës në Hagë nga viti 2016 deri në vitin 2018, tha në një email: “Duhet të bëhet e qartë që në fillim se një task-forcë speciale hetimore që vepron pa gjykatë apo tribunal dhe pa rregullat e vendosura nga gjykata ose tribunali, nuk është në gjendje të marrë vendime tradicionale të prokurorisë se kë të akuzojë ose çfarë të akuzojë. Është një supozim i zakonshëm i bërë nga njerëz me pak ose aspak përvojë në funksionimin e një sistemi të drejtësisë penale, veçanërisht kur bëhet fjalë për hetimin ose ndjekjen penale të krimeve komplekse”.

Ata që krijojnë një IPO mund të studiojnë dhe të huazojnë nga veçoritë e Dhomave të Specializuara të Kosovës dhe Zyrës së Prokurorit të Specializuar, e cila është gjithashtu me seli në Hagë. Ajo është mbështetur në një listë gjyqtarësh që aktivizohet vetëm kur ka punë gjyqësore për t’u bërë, duke shmangur në këtë mënyrë që gjyqtarët të paguhen për të ndenjur në Holandë me pak punë për të bërë. Modeli i pakësuar i Kosovës është një gjykatë dhe prokurori relativisht e vogël – një model i mirë për atë që nevojitet këtu.

Një IPO për krimin e agresionit kundër Ukrainës mund të jetë një operacion relativisht i vogël. Hetimi dhe ndjekja penale e agresionit kundër Ukrainës do të jetë relativisht e drejtpërdrejtë në krahasim me hetimet e një morie krimesh lufte të kryera gjatë pikut të betejës. Whiting, i cili ka përvojë në tre gjykata të ndryshme ndërkombëtare, më tha se një numër i vogël prokurorësh, hetuesish dhe analistësh do të mjaftonin për personelin e zyrës. Agresioni kundër Ukrainës është i hapur dhe nuk ka dyshim për rolin komandues të liderëve të lartë, pavarësisht se si mund të përcaktohet në fund ky grup. Kjo është demonstruar gjerësisht nga dy “akuza model” – njëra e prodhuar nga profesoresha Rebecca Hamilton dhe unë dhe një tjetër e prodhuar nga drejtori ekzekutiv i Nismës për Drejtësi të Shoqërisë së Hapur, James A. Goldston – të cilat bazoheshin thjesht në informacione me burim të hapur.

Goldston tha në një email: “Ngritja e një zyre prokurorie të përkohshme për krimin e agresionit në Ukrainë duket një hap përpara me qëllim të mirë, nëse jo modest, që megjithatë lë shumë për të bërë nëse udhëheqja ruse do të mbahet përgjegjëse për veprimet. Sponsorizimi i qeverisë holandeze dhe pjesëmarrja e prokurorëve nga Ukraina dhe vende të tjera janë shenja të mirëseardhura angazhimi. Por detyra themelore mbetet ndërtimi i mbështetjes politike me bazë të gjerë për një gjykatë agresioni me bazën dhe legjitimitetin e nevojshëm ligjor”.

Ambasadori Rapp shkroi: “Ngritja e një zyre të përkohshme prokurorie do të ndërtojë momentumin për krijimin e një gjykate agresioni dhe do t’i sigurojë një tribunali të tillë një fillim në mbledhjen e provave dhe ngritjen e aktakuzave”.

Ndërsa puna prokuroriale mund të jetë relativisht e drejtpërdrejtë, megjithatë ajo që duhet për të siguruar që një zyrë e tillë të ketë bazë të qëndrueshme financiare, politike dhe ligjore mund të kërkojë përpjekje të shkathëta diplomatike. Schwendiman këshilloi:

“Problemet nuk janë as arsye dhe as justifikim për të mos u përpjekur për të gjetur një mekanizëm të zbatueshëm për t’i mbajtur njerëzit përgjegjës për krimin e agresionit në Ukrainë, por duhet menduar më shumë për problemet praktike. Është thelbësore që ata me përvojë praktike me bazat e krijimit dhe drejtimit të një prokurorie – dhe një gjykate apo tribunali – të konsultohen dhe të dëgjohen. Praktikuesit e artit të marrjes dhe mbajtjes së personelit, të mbajtjes së një zyre të financuar, të përcaktimit dhe zbatimit të politikës për zyrën që do të sigurojë që çdo gjë që ajo të bëjë do të bëhet sipas standardeve të pranueshme ndërkombëtare dhe vendore, se ajo që bën ka të ngjarë të përmbushë çdo standard të vendosur nga një gjykatë, nëse një e tillë eventualisht ngrihet, për krijimin dhe ruajtjen e kushteve politike që do të sigurojnë pavarësinë e zyrës si dhe plotësimin e nevojave administrative të personelit”.

Një kryeprokuror mund të ketë nevojë të hyjë në terren për të vendosur bashkëpunim me shtetet dhe organizatat e tjera për të adresuar çështjet e përshkruara nga Schwendiman.

Schwendiman gjithashtu vuri në dukje pyetjet e autoritetit ligjor që mund të kenë nevojë për përgjigje në rrethana të caktuara: “Si do të zbatohet ky autoritet nëse bëhet fjalë për ushtrimin e funksioneve të prokurorit në rastin e dëshmitarëve rebelë ose shteteve ose organizatave që zotërojnë informacione të cilat i duhen prokurorisë që të bëjë punën e saj? Ku shkon prokurori për të marrë autorizimin për të kërkuar ose për të hyrë në informacione të ndjeshme ose për të përdorur masa të jashtëzakonshme për të marrë prova të përdorshme”?

Një pyetje e fundit për çfarëdo gjykate përfundimtare do të jetë nëse ajo mund të gjykojë rastet në mungesë. Shumica e sistemeve ligjore evropiane, duke përfshirë Ukrainën dhe Holandën, e lejojnë këtë qasje. Gjykimet në mungesë bazohen në teorinë se të pandehurit kanë të drejtën, por jo detyrimin për të qenë të pranishëm. Një gjykim i gjatë dhe i shtrenjtë në mungesë ka të ngjarë të mos gjejë mbështetje midis shteteve. Megjithatë, një proces efikas mund të gjejë më shumë mbështetje politike. Trajtimi holandez i rastit të MH-17 në mungesë është një shembull i mirë dhe konsiderohet gjerësisht efektiv.

* * *

Një grup idesh merr mbështetje të gjerë: agresioni në rastin e Ukrainës nuk duhet të mbetet pa përgjigje. Duhet të zbatohen normat ndërkombëtare penale. Sistemit juridik ndërkombëtar aktualisht i mungon një mekanizëm institucional për të arritur qëllime të tilla.

Një zyrë e përkohshme prokurorie në Hagë, duke mësuar nga gabimet dhe sukseset e së kaluarës, mund të ofrojë një hap të parë të rëndësishëm.

Shkrimi origjinal është publikuar në “Just Security” dhe është përkthyer nga Klankosova.tv

*Klikoni KËTU për t´u bërë pjesë e kanalit zyrtar të Klan Kosovës në Viber.

*Klikoni KËTU për ta shkarkuar aplikacionin e Klan Kosovës në Android, dhe KËTU për iOS.