Stili, gjithçka që është dhe s’është

Profesori i letërsisë dhe poeti amerikan, Jeff Dolven, e ka shkruar krejt një libër kushtuar stilit.

Në këtë libër të cilën e ka quajtur Kuptimet e stilit ai ka tentuar të gjurmojë stilin nga e vetëdijshmja jonë e deri te e pavetëdijshmja; që nga  ajo që e kemi autentike, e deri te ajo që e ndajmë me të tjerët.

Ai ka zgjedhur dy poetë nga dy epoka krejt të ndryshme – Thomas Wyattin, poetin elizabetian që solli për herë të parë sonetin në Angli, si dhe poetin amerikan të shekullit njëzet, Frank O’Haran. Ai tek të dy ka gjetur një rrymim stilesh që e ka frymëzuar të zgjerohet më shumë në konceptin e stilit – se çfarë është e çfarë nuk është – se ku depërton stili e se cilat janë limitet e tij.

Se si ndërvepron, ku ndahet e ku puqet me substancën, ku tejkalohet e ku e tejkalon atë – një ide mund ta marrim nga intervista e Dolvenit për Klankosova.tv

Jeff Dolven

Nxitja për ta shkruar këtë libër

E studioj letërsinë që një kohë të gjatë dhe jam trajnuar si student që ta mendoj interpretimin si një projekt bazik të kritikës letrare, posaçërisht në gjetjen e aluzioneve nëpër tekst, një moment kur Milltoni aludon në Virgjilin dhe e lexon Milltonin me kujdes. Pastaj, vete te Virgjili dhe e lexon atë, dhe provon që ta gjesh kuptimin dhe lidhjen midis tyre. Por, me kalimin e kohës fillova të ndiej që ajo lidhje interpretimi nuk është e vetmja lidhje letrare që duhej të më interesonte, dhe pata filluar të hamendësoj për mënyrat se si një tekst mund të tingëllonte si një tekst tjetër, edhe pse mund të dukej se ato dy tekste nuk kishin kontakt me njëra tjetrën nëpërmjet nyjave  interpretuese. Andaj çka për këto ngjashmëri që burojnë nga një ndjenjë, tingull apo gjeste të zakonshme – afinitete stilistike që ta mundësojnë të thuash se dy shkrimtarë e kanë stilin e ngjashëm. Dhe sa më shumë që mendoja për këtë pyetje, aq më e dallueshme më dukej për nga problemi i interpretimit – dhe që ia vlente të mendoje për të. Me shumë gjasë erdhi edhe teksa po mendoja për veten, për historinë time se si lexoja – andaj kështu nisi gjithçka.

Pse “poezia para interpretimit”?

Ai titull ka për qëllim ta kapë sensin që stili si reagim, si përgjigje ndaj tekstit, ose vetëdija mbi stilin ndodh para projektit të interpretimit të qëllimshëm, sigurisht pasi shprehet me parafrazime. Paj, e kap një vëllim me poezi dhe po e shfleton, edhe po vendos a të shkon për shtati apo se çfarë gjëje do ta lexosh – a është ditar, apo me cilën poezi do t’ia nisësh. Ju nuk jeni duke interpretuar me një sens të zellshëm, nuk jeni duke formuluar për vetën tuaj ndonjë version se çfarë nënkupton kjo. Ju më shumë jeni duke e fituar një ndjesi lidhur me atë se ku përshtatet kjo gjëja, apo si po duket kjo – a është si gjërat që i kam lexuar më parë, apo gjërat që i shkruaj unë? Dhe ky dallim është shumë i rëndësishëm për librin. Nuk është interpretues, por imitues. Është disi pjesë e atij regjistri të eksperiencës sonë që ka të bëjë me atë se si kush jam e si kush nuk jam. Si e përshtati veten me gjërat që i lexoj apo me njerëzit me të cilët po bisedoj. Si mënyra se si unë lexoj dhe shkruaj për dallim nga tjetër gjë? Dhe po mundohem t’i shpreh afinitetet dhe tërheqjet dhe tendencat imituese që mendoj që janë aktive para se të fillojë ndonjë proces i vetëdijshëm i interpretimit.

Pse zgjodhët pikërisht Wyattin dhe O-Haran?

Po janë një çift i pazakontë. Ndihem i sigurt ta them që nuk ka ndonjë studim tjetër me ata dy bashkë. Jam i trajnuar në poezinë e shekullit të gjashtëmbëdhjetë, dhe kam marrë diplomën pasi kam shkruar për Edmund Spenserin dhe të tjerët, andaj kam akumuluar shumë interes dhe njohuri përgjatë viteve mbi atë periudhë. Ajo që në veçanti më ta tërhequr te Uajati ka qenë karakteri interesant lidhur me pyetjet mbi stilin sepse ka aq shumë paqartësi lidhur me limitin e korpusit të tij, se çfarë ka shkruar e çfarë nuk ka shkruar. Nëse merrni një vëllim me poezitë e Uajatit, do t’i gjeni disa tekste që janë nga një dorëshkrim i caktuar – dorëshkrim për të cilin kemi nivel të lartë të besimit se është ai i cili i ka shkruar ato poezi. Por pastaj ka plot të tjerë që ngjajnë me të Uajatit, që kanë ardhur prej burimeve të tjera e të cilat mund të jenë shfaqur në libra të rëndomtë, dhe të identifikuara si të tijat, e që janë lidhur me emrin e tij për arsye stilistike, shumë tekste nga prejardhje të paqarta të cilat janë të lidhura me emrin e tij dhe shpesh ato argumente jepen duke u bazuar në stil. “Kjo po tingëllon shumë si Uajati, andaj duhet të jetë e tija”. Prandaj ai më ka tërhequr si figurë interesante për ta hetuar për këto qëllime. Por doja ta kisha edhe një shkrimtar si kombinim që do ta parandalonte librin së qeni libër studimi i poetëve të Renesancës – veçse i kam bërë disa dhe e kanë bërë punën e vet, por për një audiencë të cilës i është dashur ta lexojë “Mbretëresha e zanave” e Edmund Spenserit që t’i interesonte sadopak libri. Andaj doja diçka më të shtrenjtë, diçka më të hapur për një rang më të gjerë të lexuesve që u intereson poezia. Nuk doja ta bëja në stil industrial sepse do të ishte një projekt enorm, dhe mendoja që ndoshta një zgjidhje e këtij problemi do të ishte po ta zgjedhja një tjetër poet në një moment të ndryshëm në histori, dhe t’i lejoja dy stile specifike pasi që stili është një fenomen tejet historik – që këto dy stile të vibrojnë me njëri-tjetrin, ta informojnë njëri-tjetrin në mënyrë që ta ruajnë një specifikë historike, por gjithashtu duke e sugjeruar edhe mundësinë e përkthimit historik dhe kësisoj behu Frank O’Hara, e kam poet të preferuar, gjithashtu është një poet ndryshe nga poetët e tjerë për të cilët kam shkruar në të kaluarën, andaj e ndjeva si sfidë që ta ballafaqoja punën e tij. Dhe ishte gjë e lumtur për mua sepse e kisha vizionin e këtij libri si tërësi, dhe ai doli të kishte qenë lexues i fortë i Tomas Uajatit, i përkushtuar që ta lexonte, që të shkruante me të, që ta imitonte, kishte folur për të me shumë miq të tij, andaj posa e kuptova atë punë, kombinimi me të dy u bë i parezistueshëm.

\

Imitimi dhe stili

Unë imitimin e kuptoj si projekt letrar që është vazhdimësi me mënyrën se si mësojmë të sillemi dhe të ndërveprojmë me njëri-tjetrin duke e modeluar veten tonë sipas asaj që e shohim dhe asaj që na e ofrojnë shqisat tona. Andaj, imitimi po ndodh edhe midis neve dyve, teksa po i përshtatemi mënyrës së të folurit të njëri-tjetrit, se si po i përshtatemi mediumit. Po i kapim ca lajme dhe po e shqyrtojmë se çfarë do të jetë ndërveprimi ynë – në kuptimin se çka do të ndajmë, si secili prej nesh do ta përkufizojë dallimin – andaj imitimi është edhe projekt trupësisht asomatik por edhe intelektual, është i artikuluar dhe i paartikuluar , dhe për shkak të mënyrës se si janë trupat, gojët, gjuhët tona ,kurrë nuk ka për të qenë ekzakt – nuk mund të na e japë të njëjtën gjë, nuk mund ta vendosë një identitet, dhe sa më shumë që dua të jem si ti për çfarëdo arsye, si shkrimtar apo si prani sociale, definitivisht mund ta demonstroj këtë gjë, mund të marr gjithnjë e më shumë nga sjelljet tuaja dhe të afrohem sa më shumë që mundem, dhe kjo do të ishte e qartë për njerëzit tjerë që t’ua bëj me dije që: ju admiroj, që jam i interesuar në ju, që dua diçka nga ju, apo kam krijuar dizajne nga ju. Një gjë e tillë do të ishte e dukshme. Por gjithmonë ka një dallim, dhe ai dallim pa për të qenë gjithmonë aty. Është vetëm një sens se si identiteti është diçka që imitimi i afrohet por që nuk mund ta zaptojë kurrë.

Parashtrimi i kufijve të kreativitetit është gjithmonë një rast për më shumë kreativitet. Pjesë e interesimit tim për t’i përshkruar kufijtë e stilit është që t’i vë disa kufij konceptit që është aq i gjerë, që e bën të mundur ta thuash në mënyrë aforistike se “gjithçka është stil”. Dhe ju nënkuptoni diçka me atë gjë, dhe e zini një pozicion në botë, dhe në fakt është e mundur që të shikoni në secilin fenomen, ta shikoni xhupin që kam veshur, apo librat prapa meje apo çfarëdo tipari nga cilido tekst dhe të thoni: ah, ky është stili i tij. Kjo është mënyra se si ky shkrimtar dhe ky person është – se si e pozicionon veten në botë dhe se si e lidh veten në një fushë të shkrimit. Andaj stili është fenomen horizontal. Por një limit i stilit do të ishte sikur të thoshim që dallon nga përvoja estetike ku ekziston një tjetër dimension i përgjigjes sonë ndaj krijimeve artistike është ballafaqimi me gjëra befasuese, të reja apo radikalisht të çuditshme, në kuptimin tradicional kantian, ku ajo nuk mund të kuptohet nga konceptet tona, andaj në hasjen e momenteve në poezi që më step dhe më ngrin për një moment, intensiteti i përvojës, apo siç do të thoshte Kanti, loja e lirë e kuptimit dhe imagjinatës. Unë mbetem i shushatur midis koncepteve të mia dhe përvojave ndijore të kësaj gjëje. E kjo përvojë estetike e cila mendoj që është shumë e rëndësishme për ne si lexues, do të thosha që kjo gjë nuk është stil. Është moment ku nuk e di se ku kjo gjëja zë vend. Nuk po e pozicionoj në ndonjë peizazh të afiniteteve apo dallimeve. Po e përjetoj si sfidë ndaj gjithçkaje që di mbi botën. Si mënyrë e pozicionimit apo limitimit të një stili – është dallimi nga aesthesis gjëja të cilës që dua t’i rrekem.

Dështimi dhe devijimi

Dështimi dhe devijimi– një koncept tradicional i stilit është që të kuptohet si devijim nga norma. Është disi një ideal i stilit dhe rreth saj sillen stile të dallueshme dhe të identifikueshme, dhe që janë të identifikueshme jo pse dallojnë nga njëra-tjetra, por sepse dallojnë nga norma. Kështu mund të mendosh edhe mbi mënyrën se si definohen edhe aksentet – për shembull, në Shtetet e Bashkuara të Amerikës, aksenti televiziv i Çikagos që është disi i koduar sa i përket gjinisë, racës dhe klasës dhe nganjëherë prezantohet si aksent i përsosur neutral, dhe pastaj çdo gjë etnike, rajonale që sillet rreth saj, mund të përkufizohet si distancë nga ajo normë. Ajo ide ngërthen një histori të gjatë, dhe mendoj që është e gabuar, dhe nuk mendoj se e bën punën mirë në shpjegimin se si funksionon stili, dhe po ashtu sjell pasoja të mjerueshme politike. Prandaj, ai nocion i stilit si devijim nga norma, është njëri prej shumë versioneve të stilit në libër për të cilin dua të mendoj dhe të tentoj ta shpjegoj dhe ta marr në konsideratë, por po ashtu nuk dua të vendos autoritet mbi atë koncept. Stili si dështim – diçka paska e ndryshme. Devijimi nuk është domosdo dështim. Mendoj që mund ta përjetojmë stilin tonë kur e shprehim veten tonë dhe kur shihemi ashtu siç duam të shihemi. Ai lloj i stilit është i suksesshëm, sepse ndihem komod me veten time, ndihem komod me vendin të cilin po e zë në botë, dhe kam mundësi që të ec përpara – stili është mbi të gjitha, është mënyrë e vazhdimit për ne, është mënyrë e të diturit se ku duhet shkuar me radhë, sepse tashmë e di stilin tënd dhe mund të shkosh përpara edhe nëse je shkrimtar avant-garde dhe ke  mënyrë të të shkruarit dhe kjo të lejon që të vazhdosh në botë dhe ky është stil i suksesshëm. Por dështimet stilistike, momentet kur vazhdoj së bëri të njëjtën gjë që nuk dua ta bëj, ose që nuk ma ofron atë që dua, e megjithatë duket sikur po vazhdoj që ta bëj, është konsistente sa më përket mua aq sa të tjerëve ka për t’iu dukur si aspekt i stilit tim sepse është mënyra se si i bëj gjërat – sado disonancë që ka brenda meje, sado që dua që ta heq qafe këtë pjesë të mënyrës se si jam, prapë vazhdoj që ta bëj atë dhe të jem i tillë, dhe kjo mendoj që është dështim si stil – sepse për mua është e padëshirueshme, por ka konsistencë efikase, e të cilën të tjerët e njohin si stil timin – edhe pse ndoshta edhe ata vetë mund ta shohin që nuk dua që ai të jetë stili im”.

Sa është i lindur e sa i përvetësueshëm / (pa) vetëdijshëm stili?

Kjo është një pyetje shumë e mirë, sepse ne nganjëherë flasim për stilin sikur është shumë teknik dhe se ka shumë fjalë teknike të cilat i përdorim, si stil i lartë, dhe emra për skema e trope, dhe tipare të veçanta të stilit, dhe në anën tjetër, duket sikur është diçka e bërë pa përpjekje, stili im është stili im, nuk kam se çfarë të them për të, është thjesht mënyra se si jam. Nëse do të duhej ta analizoja, do të ishte diçka shumë pedante lidhur me këtë gjë – dhe duket të jetë shumë më me stil, nëse je ai që je. Stili si teknikë dhe stili si natyrshmëri, dhe ky është një shembull i diçkaje që e kam vënë në libër – një seri ironish të stilit, të cilat i konsideroj si shumë të rëndësishme për këtë koncept. Ambivalencat dhe dyfishësisë në mënyrën se si e përdorim stilin e që janë të rënda për filozofinë, por shumë të përdorshme për jetën e përditshme dhe për shkrimin. Në këtë rast, është e rëndë për filozofinë sepse do të donim të thoshim se a është stili i lindur e natyror, apo është diçka artificiale – hajde le ta qartësojmë këtë koncept njëherë e mirë pasi nuk mund të jenë të dyja. Mirëpo, për qëllimet e të shkruarit, është shumë e përdorshme që të mund të lëvizësh lirshëm midis këtyre alternativave pa qenë nevoja e pozicionimit në njërën prej tyre – do të doja që të kisha një stil natyral, por po ashtu do të doja që të punoja në disa aspekte teknike që mund t’i mësoja dhe që mund ta simulonin atë të natyrshmen, dhe megjithatë do të doja që atë punë teknike që e kam bërë, të tjerët ta shihnin si diçka të lindur dhe të bërë pa përpjekje.

Andaj dyfishësia dhe ironia e konceptit ma lejojnë një sasi të caktuar të lirisë së lëvizjes midis dyjave dhe nëse më llaston që të vazhdoj edhe më tutje, atëherë ato ironi të stileve, midis stilit individual dhe atij grupor, sepse për t’i veçuar njerëzit e përdorim shpesh atë që stili është unik për individët dhe i definon në veçanti, por po ashtu e përdorim fjalën për t’i bërë njerëzit bashkë dhe për të folur për shkollat për periudhat dhe epokat  dhe për të shtresuar historinë stilistike e kështu me radhë. Pse e kemi ftilluar këtë? Kemi mijëra vite në diskutimet perëndimore post-klasike për stilin, edhe i kemi pasur disa mijëra vjet mundësi që t’i krijonim dy fjalë të ndryshme për këto dy koncepte të ndryshme, dhe pse jo? Pse stili duhet ta mbulojë tërë këtë hapësirë? Dhe prapë mendoj që përgjigja është që ‘nuk dua të jem një puro individ i përjashtuar nga ngjasimi me të tjerët, por nuk dua as që të jem si ti apo si dikush tjetër – dua që të mund të lëviz midis dyjave, dhe stili është gjithmonë njëfarë negocimi mes asaj se sa ngjaj me pjesën tjetër të botës dhe sa nuk ngjaj. Nëse do të ishin dy fjalë dhe do të më duhej të zgjidhja, atëherë do të isha në telashe sepse do të humbja shumë liri të lëvizjes, nuk do të mund t’i fshihja nga vetja momentet  kur do t’i afrohesha një shkolle apo një  veçorie të vetme. Stili na ofron hapësirë për të lëvizur.

Sa larg çon stili kur mungon substanca?

Kjo është shumë pyetje e mirë. Ka një përgjigje për këtë pyetje dhe është ajo që ekziston një dallim i paqëndrueshëm, pasi disi gjithçka rreth substancës është po ashtu stil. Secili pohim i caktuar që mund të bëhet në një libër e që mund të duket si deklarim faktesh, një lidhje me botën që nuk është sociale, me një ide që nuk ka të bëjë asgjë me modën, gjithçka asisoj që duket sikur ekziston jashtë stilit, mund të jetë po ashtu stil. Mund ta ofroj një ide të tillë në një ndejë kokteji dhe mund t’i tërheq disa njerëz apo t’i zmbraps ca të tjerë. Definitivisht ekziston një vijë argumentimi që thotë: E refuzoj dallimin tënd pasi që stili dhe substanca janë një dhe e vetme. Por nuk e refuzoj këtë dallim, dhe në njëfarë mënyrë në librin tim nuk e refuzoj asnjë dallim. Më shumë jam i interesuar në mënyrën se si funksionojnë – se si i përdorim. Dhe me çështjen e stilit dhe substancës, jemi të prirë që të thirremi kur jemi në ankth lidhur me dijen dhe përkushtimin kur ato janë lehtazi të tretshme në valutën sociale. Andaj thoni “aha, ky është thjesht stil”, “kjo është thjesht një performancë e rrjedhshmërisë shoqërore, tekste të gjeneruara bukur, një fjali e bukur pas tjetrës dhe kur e shtron pyetjen: Por çfarë tha? Atëherë përhumbesh. Pasi ka krijuar një paraqitje, por ti nuk e di se çfarë ka mbetur pas kësaj për parafrazuesit, dhe disi po i kthehem mënyrës se si e parashtruat pyetjen – mendoj që secila vepër që duam dhe për të cilën do të donim që të jetonte gjatë, do të thosha që është e qasshme në të dy regjistrat. Mund t’i ndiejmë të dyja – se ç’ndjesi do të sillte po të mund të shkruanim asisoj, dhe pse do të mund ta pranonim si stil. Dhe po ashtu të ndieni sikur mund të largoheni dhe të thoni: sapo fitova këtë ide të mrekullueshme pasi lexova Rachel Cusc, ose pasi lexova një poezi të Terrance Hayes. Dhe, dua që ta jap dhe nuk ka nevojë që ta citoj poezinë. E ajo që mund ta them si përgjigje të gjatë për ta rrumbullakuar atë pyetje është që veprat e mëdha janë të prira që t’u përgjigjen mirë pyetjeve nga secila anë. Edhe nga ana e stilit por edhe nga ana e substancës. Janë disa vepra të mrekullueshme të cilat duken si performanca stili dhe pothuajse duket se refuzojnë substancimin. Por çfarë  mund të thotë dikush pos që janë rreziqe – a është rrezik i bukur që t’i dedikohesh stilit, dhe që mund t’i bësh ata që janë në kërkim të letërsisë me L të madhe të shtypit, që të thonë: “Jo, është vetëm stil”.

Analizën e quani dështim të tekstit – fajet në këtë rast, autori apo lexuesi?

Pyetje e mirë. Thelbi i asaj ideje është që analiza etimologjikisht është projekt i copëtimit, i ndarjes dhe segmentimit. Andaj nëse një tekst i dhënë duket të jetë i sosur nga analiza, atëherë është shqitur nga vetja e vet në mënyra që e ndalojnë rrjedhshmërinë e stilit. E kam ndarë dhe e kam vënë në seri të pohimeve të shkëputura, në stade të argumentimit apo diçka e tillë, dhe ajo që ia kam marrë atij teksti është ’lëvizja përmes, pra ato elemente. Kontinuitetin i cili është stil, disi premtimin e vazhdimit të tij. Nuk jam më i interesuar se sa të ngjashme janë ato pjesë me njëra-tjetrën, duke qenë që ngjashmëria është kategori bazike e stilit, andaj edhe analiza ma ka mundësuar që t’i ndaj ato e ngjashmëria nuk është më disi materiale.

E tash, a është lexuesi apo shkrimtari që e bën këtë? Mendoj që secili prej tyre mund ta bëjë këtë. Mendoj që një lexues mund ta zbërthejë një tekst analitikisht në atë mënyrë sa një tjetër lexues mund të thotë “e shoh që je duke e kuptuar tekstin por nuk ke thënë asgjë për stilin, apo ke harruar të flasësh për stilin”. Dhe mendoj që edhe shkrimtarët aspirojnë ta stilizojnë kompozimin e tyre dhe. Ja si kjo – si kjo ngrirje e ekranit është sfidë interesante e silit, e ndërpret mënyrën se si unë e shpreh stilin, apo mënyrën se si komunikohet stili. Pra, nëse është i ngrirë, atëherë më duhet të injektoj ca karizmë në atë situatë në mënyrë që ta rikuperoj rrjedhshmërinë apo diçka e tillë. Andaj vetëm ta marr atë si shembull për mënyrën se si stili dëshiron që t’i tejkalojë dallimet dhe hendeqet, është një eksperiencë e regjistruar që ka të bëjë me kontinuitetin. Dhe t’i kthehem edhe njëherë pyetjes lexues-shkrimtar. Është po ashtu e mundur për një shkrimtar që të ofrojë një tekst që është tashmë i analizuar, që është i shprehur me precizitet minimal, me zbukurim minimal e që duket që mund ta mposhtë stilin tërësisht, ndoshta disa lloje argumentesh të caktuara në formë të logjikës mund ta aspironin këtë. Kur mendon për dicka si Tracatus Logico-Philosophicus i Uitgenshtajnit që e mishëron atë ambicie dhe në të njëjtën kohë, po ai tekst ka qenë aq tekst frymëzues në aspektin stilistik për aq shumë shkrimtarë, është shumë e çuditshme, është disi karizmatike në mënyrë aq të çuditshme dhe të thjeshtë. Andaj edhe teksti më i paraanalizuar, ai tekst që duket më i vendosuri që ta prezantojë veten në fragmente të disociuara, nëse vendos që të shkruaj asisoj, nëse e ndiej karizmën  dhe nxitjen e të kompozuarit të një poezie që funksionon asisoj, atëherë jam i lidhur për të si performancë stilistike pavarësisht saj.

“Krejt stili është falsitet” – pse e thoni këtë?

Nuk do të thosha që i gjithë stili është fals. Mendoj që stili është i disponueshëm për ne në një regjistër që është jopropozues, stili nuk është duke bërë argumente apo propozime që mund të falsifikohen. Për shembull: ‘Unë jam sikur disa prej mësuesve të mi, jam sikur disa prej miqve të mi, unë vishem ngjashëm në disa aspekte dhe ndryshe në ca aspekte të tjera”, dhe mund të bëj pohime të caktuara për këtë gjë, mund të them: ‘ky varg i Wordsworthit është në stil të Milltonit apo dicka të tillë’. Dhe dikush mund të thotë që jo, dhe pastaj mund të përfshihemi në diskutime ku stili është tema jonë, subjekti ynë – por nuk mendoj që ajo është pjesë e performancës së stilit, apo së paku abstragohet nga dinamika e imitimit që janë të duhurat për përvojën stilistike. Prandaj, kur jam duke bërë stil, kur jam duke qenë stili, atëherë është një lidhje e imitimit dhe ngjashmërisë – nuk është disi e zbatueshme. Por propozimet dhe argumentet për të, sigurisht që janë. Andaj do ta largoja stilin tërësisht nga argumentimi ‘e vërtetë apo fals’ dhe do ta mbaja në këtë botën e ngjashmërisë dhe dallime e cila mendoj është për të cilën mendoj që nuk është botë e së vërtetës.

Pse pasioni është kufizim i stilit?

Mendoj që dashuria është diçka që është më e fuqishme se stili. Ajo e ka, mendoj si ideal për ne, dhe në zemrën e përvojës së saj, sensin që je ti dhe askush tjetër –je ti. Dhe ka diçka te ti që s’e ka askush tjetër. Të them “të dua” dhe “e dua stilin tënd” janë dy gjëra aq të ndryshme, apo jo? Është shumë mirë kur e dëgjon të të thonë “e dua stilin tënd” por është, do të doja ta shihja se çfarë do të bëni më pas,, është disi pjesë e kësaj fushe të imitimit. Dhe mendoj që dashuria na shpëton nga ajo cenueshmëri imitative, dhe na vendos në një menjëhershmëri që është ndryshe, dhe aty stili bie nga përdorimi. Dhe do ta thosha të njëjtën gjë edhe për përvojat tjera pasionante. Pikëllimi, humbja, përfshijnë një lidhje singulare të ngjashme me atë që është humbur. Pasioni i pikëllimit abstragohet nga ato lidhjet e imitimit pasi që ‘nuk ka asgjë pos teje, dhe ty të kam humbur’.

Pse thoni që stili do ta parandalonte historinë po të mundte?

Mendoj që është një pyetje e dyfishtë dhe jam munduar t’i përgjigjem dyfish në librin tim, sepse mendoj që stili edhe e parandalon, por edhe e mundëson historinë. E parandalon historinë pasi që mendoj që stili në njëfarë mënyre preferon që të vazhdojë. Nëse e mendojmë historinë si një seri ngjarjesh dhe shkëputjesh, revolucionesh e ndryshimesh të mëdha, të cilat kanë nevojë për t’u shpjeguar, ‘jeta ishte kësisoj për një kohë, dhe pastaj ndryshoi’, dhe stili që gjithmonë merret në një mënyrë ose tjetër me kontinuitetet dhe lidhjet, do ta ketë disi të vështirë që ta bëjë historinë e revolucionit. Ka për të qenë qartazi pjesë e asaj historie, në ndonjë kurs ndryshimesh të stilit e kështu me radhë, por është një sens ku stili na shërben për ta vazhduar rrugën që jemi duke e ndjekur, andaj nëse një stil është i suksesshëm, atëherë transformimet e tij janë disi graduale dhe të vazhdueshme dhe stili si koncept nuk i ka brenda vetes burimet për t’i shpjeguar shkëputjet historike, andaj ky është sensi në bazë të cilit do të thosha që stili aspiron që ta parandalojë historinë.

Por pastaj është punë që shumica e mënyrës se si e përjetojmë historinë dhe e bëjmë historinë është thelbësisht stilistike. Nëse mendoni për mënyrat se si e përjetojmë historinë në botë në secilën të lume ditë, ajo veturë është prej të gjashtëdhjetave, ajo ndërtesë është ndërtuar tri vjet më parë, ai person duket sikur ka dalë nga shekulli i nëntëmbëdhjetë. Stili gjithmonë na jep indikacione për dallimet historike, dhe nuk është sikur i kanë vendosur datat anash ndërtesave, apo veturave, nuk po i lexojmë këto në bazë të një vije kohore, ne po i përjetojmë prej periudhave të ndryshme dhe historive të ndryshme e të cilat janë të koleksionuara së bashku në momentin që po e përjetojmë. Dhe pastaj kur e lexojmë historinë, apo kur e bëjmë historinë si projekt, mendoj që shumë prej përvojave tona të së kaluarës, edhe kur e mësojmë historinë si fakte, si data, shumë prej historisë ka të bëjë me sensin e kontinuiteteve dhe sa të ndryshme janë ato prej kontinuiteteve tona. Në atë sens mendoj që stili është vital për konceptin e historisë, dhe pjesë e asaj se pse do ta bënim, ta konvertonim veten tonë në përvojë, në stile dhe mënyra të ndryshme të jetesës, habitusi do të ishte një fjalë që do t’i binte shtati mirë.

Thoni që stili nuk shpjegon – kjo pasi që është vetë-shpjegues apo pasi nuk e ka për detyrë?

Do të mund t’i përgjigjesha kësaj pyetje thjesht duke mos e shpjeguar, apo jo? Por ky në fakt nuk është stili im. Mendoj që stili hmm… ka sigurisht shumë deklarata shpjeguese që mund t’i bëj me referencë ndaj stilit, mund ta shpjegoj azilin e dikujt apo ostracizmin nga një komunitet i dhënë duke thënë që nuk e kanë kuptuar stilin e atij komunikimi, apo ia kanë sjellë stilin e gabuar, dhe ju mund t’i dalloni detajet për një grup të caktuar duke e skematizuar stilin e nëngrupeve dhe individëve e kështu me radhë, andaj janë shumë gjëra që mund t’i shpjegoni e që për referencë e kanë stilin, por megjithatë dua ta mbaj atë në përvojën e stilit si njohuri sociale, dhe po hezitoj që ta përdor fjalën njohuri, por në një përvojë të shoqërueshmërisë që është e afinitetit edhe e distancës. E di si duket kjo, e di se çfarë lloj gjëje është kjo, e ndiej që është karizmë, unë vet s’mund ta bëj por e kuptoj se pse të tjerët do të donin ta bënin. Nuk po e ndaloj së të qenët e shpjeguar apo e përkthyer në mënyrë që ta përdor atë problem të stilit apo atë përvojë të stilit në një idiomë tjetër, potencialisht në një idiomë të një stili të ndryshëm; nuk po e ndërpres përvojën e të qenë në atë fushë të imitimit për të thënë dicka për të, por mund të ofrosh shumë shpjegime për stilin dhe unë provoj ta bëj atë. Dikush mund ta përmendë stilin si evidencë për të shpjeguar gjëra, por përvoja e stilit siç është para interpretimit, është ashtu edhe para shpjegimit, dhe mendoj që një raport i plotë i përvojës letrare do të jetë i ndjeshëm ndaj atij temporaliteti në një farë kuptimi, në të cilin shumë e shumë gjëra të rëndësishme kanë ndodhur para jetës sonë me libra.

*Klikoni KËTU për t´u bërë pjesë e kanalit zyrtar të Klan Kosovës në Viber.

*Klikoni KËTU për ta shkarkuar aplikacionin e Klan Kosovës në Android, dhe KËTU për iOS.