Prapa trazirave të reja në veri të Kosovës

Më 26 maj, qeveria e Kosovës mori kontrollin e ndërtesave komunale në katër qytete veriore me shumicë serbe, duke shkaktuar protesta të dhunshme dhe duke nxitur KFOR-in, forcën paqeruajtëse të NATO-s, të ndërhynte. Ditë më vonë, më 29 maj, protestuesit etnikë serbë të armatosur me shkopinj dhe granata tronditëse u përleshën me trupat e KFOR-it në Zveçan, një nga komunat veriore, duke lënë dhjetëra të plagosur, disa rëndë, nga të dyja anët. SHBA dhe Bashkimi Evropian (BE) fajësuan qeverinë e Kosovës për përshkallëzimin e tensioneve, ndërsa fajësuan serbët për sulmin e paqeruajtësve. Më 30 maj, Washingtoni vendosi një sërë sanksionesh ndaj Kosovës. NATO urdhëroi rezervën e saj operacionale prej 700 trupash në Kosovë, duke përforcuar praninë e saj në terren.

Këto përplasje janë shpërthimi i fundit në një mosmarrëveshje të gjatë që ishte një shtytës kryesor i konfliktit në Ballkan në vitet 1990. Luftimet përfunduan në fund të asaj dekade me ndërhyrjen e NATO-s dhe ndarjen e Kosovës (me shumicë etnike shqiptare) nga Serbia. Ndërsa shumica e vendeve anëtare të BE-së punuan me SHBA-në për të sjellë shpalljen e Pavarësisë së Kosovës në vitin 2008, Beogradi dhe Prishtina nuk i kanë normalizuar kurrë marrëdhëniet me njëra-tjetrën. Marrëdhënia e tyre rrënohet nga dy çështje kryesore. Njëra është refuzimi i vazhdueshëm i Serbisë për t’u bashkuar me mbi 100 vende të tjera (duke përfshirë të gjitha, përveç pesë vendeve anëtare të BE-së) në njohjen e Pavarësisë së Kosovës. Tjetra është çështja se si të integrohet popullata pakicë serbe e Kosovës në arkitekturën e saj qeveritare, veçanërisht në katër komunat më veriore ku serbët përbëjnë shumicën.

Një seri përshkallëzimi çoi në problemet më të fundit. Këto filluan në shtator të vitit 2021 kur qeveria e Kosovës u përpoq t’i detyronte serbët të riregjistronin veturat e tyre (të cilat ishin me targa të lëshuara nga Serbia), duke nënkuptuar kështu pranimin e tyre të sovranitetit të Prishtinës. Ato vazhduan gjatë gjithë vitit 2022, ndërsa serbët e veriut të Kosovës i rezistuan përpjekjeve të Prishtinës për të pohuar autoritetin e saj mbi ta duke barrikaduar rrugët, duke u përfshirë në luftime me policinë speciale të armatosur rëndë dhe – në nëntor – duke dhënë dorëheqjen masive nga postet e qeverisë së Kosovës. Deri atëherë, stafi komunal në këto rajone kishte linja të komplikuara të raportimit – me disa që punonin nën qeverinë e Kosovës, disa nën qeverinë serbe dhe disa nën të dyja, megjithëse të gjithë u ulën në zyrat e njëjta ose ngjitur në ndërtesat komunale rajonale, nw të cilat valonin flamurin serb në kundërshtim me Prishtinën. Në Zveçan, për shembull, njeriu që ishte nënkryetar komune në sistemin e Kosovës ishte edhe kryetar i “këshillit të përkohshëm” (në fakt, kryetari i komunës) në atë serb. Që nga dorëheqja masive, zyrtarët serbë të Kosovës, të cilët zyrtarisht dhanë dorëheqjen, megjithatë kanë vazhduar të punojnë në zyrat e tyre – por kanë raportuar vetëm në Serbi. Duke pasur parasysh mbizotërimin e serbëve etnikë në qeveritë lokale të katër komunave, që nga nëntori, vetëm sistemi serb ka funksionuar në veri të Kosovës, duke ofruar një sërë shërbimesh nga të cilat varet popullata lokale.

Pse po ndodh tani?

Shkaku i tashëm për përshkallëzimin e fundit është se Qeveria e Kosovës, e udhëhequr nga kryeministri Albin Kurti, përfitoi nga kriza në Serbinë fqinje në përpjekje për të çimentuar kontrollin në veri.

Në prill 2023, Prishtina mbajti zgjedhjet lokale për të zëvendësuar serbët që kishin dhënë dorëheqje në nëntor. Serbët i bojkotuan ato zgjedhje. Me vetëm pakicën e vogël shqiptare që votoi, pjesëmarrja ishte në një shifër të ulët dhe rezultati ishte një listë e përbërë ekskluzivisht nga shqiptarët etnikë. QUINT (një organ koordinues i përbërë nga Franca, Gjermania, Italia, Mbretwria e Bashkuar dhe SHBA) vuri në dukje se zgjedhjet “nuk ishin një zgjidhje politike afatgjatë për këto bashki”. Deklarata e QUINT-it, paralajmëroi kryetarët dhe kuvendet e sapozgjedhura të mos ndërmarrin veprime që mund të rrisin tensionet, duke sugjeruar se nuk duhet të punojnë nga ndërtesat e zyrave komunale dhe duke i këshilluar që të kufizojnë aktivitetet e tyre në funksione administrative. Deri në fund të majit, Prishtina kishte marrë këtë këshillë dhe ishte përmbajtur nga përpjekjet për të vendosur zyrtarët e rinj.

Tragjedia në Serbi e zhvendosi llogaritjen e Kosovës. Më 3 dhe 4 maj, dy djem kryen të shtëna masive në dukje të lirë në Serbi, njëri prej të cilëve mori jetën e nëntë nxënësve të shkollave fillore (tetë prej të cilëve ishin vajza) dhe tjetri vrau një grua, pesë burra dhe dy djem në periferi të Beogradit. Nga fundi i majit, neveria, tronditja dhe pikëllimi për vrasjet kishin ndezur një lëvizje masive kundër presidentit serb Aleksandar Vuçiq dhe mediave të lidhura me to, të cilat protestuesit i akuzuan për glorifikim të dhunës. I trembur nga përmasat në rritje të demonstratave, Vuçiq organizoi një tubim të mbështetësve të tij më 26 maj. Për të siguruar një pjesëmarrje të mirë, udhëheqja mori me qira mijëra autobusë dhe shtyu të gjithë ata që vareshin nga madhështia e partisë në pushtet të merrnin pjesë. Të pranishmit përfshinin të gjithë udhëheqjen e komunitetit serb të Kosovës, duke përfshirë zyrtarët serbë të cilët zyrtarisht kishin dhënë dorëheqje, por që ende po drejtonin qytetet dhe ato veriore, të cilët përshkuan kufirin për në Beograd së bashku me shumë nga ndjekësit e tyre.

Ndërtesat komunale, që nga nëntori qendra dhe simbol i ndikimit të Serbisë në Kosovë, tashmë valonin flamurin e Kosovës.

Me shumicën e zyrtarëve komunalë serbë të Kosovës në Beograd që mbështesin Vuçiqin më 26 maj, Prishtina shfrytëzoi rastin për të vendosur kryetarët e saj të sapozgjedhur në katër komunat veriore. Zyrtarët e rinj kanë mbërritur në godinat e bashkisë me shoqërimin e policisë. Stafi serb që nuk e kishte bërë udhëtimin në Beograd erdhi në punë atë mëngjes për t’i gjetur zyrat e tyre të zëna dhe të ruajtura nga policia e Kosovës. Pa drejtues dhe të paktë në numër, ata mund të bënin pak, por të ankoheshin. Ndërtesat komunale, që nga nëntori qendra dhe simboli i ndikimit të Serbisë në Kosovë, tani valonin flamurin e Kosovës. Oficerët e policisë mblodhën të dhënat e zyrtarëve serbë dhe i futën në kuti si dëshmi të mundshme të aktivitetit kriminal.

I befasuar, në të njëjtën ditë Vuçiq urdhëroi ushtrinë serbe në gatishmëri të lartë dhe lëvizi disa njësi drejt kufirit me Kosovën. Hapi, ndonëse shqetësues, ishte shumë larg kërcënimit të pushtimit: trupat e NATO-s janë të pranishme në Kosovë dhe forcave serbe u ndalohet hyrja me një rezolutë të Këshillit të Sigurimit të OKB-së të vitit 1999. Për më tepër, ministri i Jashtëm serb, Ivica Daçiq siguroi publikun se Serbia po ndërmerrte hapa parandalues dhe nuk planifikonte të ndërhynte.

Ndërkohë, gjatë ditëve që pasuan, udhëheqja e serbëve të Kosovës dhe ‘muskujt’ e saj – policët në pension dhe grupe të ndryshme të pasardhësve – u kthyen në veri të Kosovës. Më 29 maj, qindra demonstrues serbë u mblodhën jashtë ndërtesave të komunës, të ruajtur tashmë jo vetëm nga forca speciale policore e militarizuar e Kosovës, por edhe nga një kordon i jashtëm i paqeruajtësve hungarezë dhe italianë të KFOR-it me pajisje për rebelim. Në fillim të ditës, turma ishte e përzier dhe një grup grash u përballën me rojet, duke kërkuar që të lejoheshin të hynin në ndërtesën e komunës që të mund të shkonin në punë. Më vonë, grupet e burrave të maskuar, disa me kapele bejsbolli, ishin më të spikatur. Në Zveçan, komandanti i KFOR-it në vendngjarje kërkoi nga turma që të tërhiqen dhe të bëjnë një korridor që policia e Kosovës të evakuojë dy automjete të blinduara; serbët refuzuan dhe kërkuan që të gjithë policia të tërhiqej. Luftimet shpërthyen – mbetet e paqartë se si – dhe shpejt shpërthyen përgjatë vijës së konfrontimit, me serbët që hodhën gurë dhe eksplozivë të improvizuar dhe tundnin shkopinj rebelimi. Në kohën kur KFOR-i rivendosi rendin, më shumë se 50 serbë dhe rreth 30 paqeruajtës u plagosën.

Raportimi i Grupit të Krizave sugjeron se serbët e Kosovës tani janë të zemëruar, të frikësuar dhe dyshues ndaj të gjithë të përfshirëve: qeverinë e Kosovës dhe Serbinë, ndërmjetësuesit e BE-së dhe paqeruajtësit e KFOR-it. Qeveria në Beograd, në panik për mbijetesën e saj politike, besojnë se i kishte lënë të braktisur, të ekspozuar dhe pa udhëheqës. Sa i përket Prishtinës, ajo e sheh komunitetin serb verior, sipas fjalëve të Kurtit, në rastin më të mirë si rebelë të mashtruar dhe në rastin më të keq një “milici fashiste”.

Cili ka qenë reagimi ndërkombëtar?

Vendimi i Kurtit për të marrë kontrollin e ndërtesave komunale dhe për të mbajtur policinë speciale rreth tyre, i dha atij qortime të paprecedentë nga mbështetësit më të fortë të Kosovës. Sekretari amerikan i Shtetit, Antony Blinken “dënoi fuqishëm veprimet e Qeverisë së Kosovës për të hyrë me forcë në ndërtesat komunale në veri të Kosovës, veprimet që ajo ndërmori kundër këshillës së Shteteve të Bashkuara” dhe paralajmëroi se do të kishte “pasoja për marrëdhëniet tona dypalëshe”. Shefi i politikës së jashtme të BE-së, Josep Borrell, i bëri thirrje Kosovës që “të pezullojë operacionet policore të fokusuara në ndërtesat komunale në veri të Kosovës dhe protestuesit e dhunshëm të tërhiqen”. Siç u përmend më lart, më 30 maj, SHBA-ja e sanksionoi zyrtarisht Kosovën, duke e përjashtuar atë nga Defender 23, një stërvitje masive e NATO-s, duke pezulluar përpjekjet për të siguruar pranimin e Kosovës në organizatat ndërkombëtare dhe duke ndërprerë vizitat e nivelit të lartë.

Cilat janë pasojat dhe rreziqet?

Veprimet e Prishtinës kanë prishur përpjekjet e BE-së për t’u dhënë frymë marrëveshjeve që ajo ka ndërmjetësuar kohët e fundit midis Kosovës dhe Serbisë. Ato pakte skiconin një rrugë drejt marrëdhënieve të normalizuara, në të cilat të dyja palët pranonin personalitetin ndërkombëtar të njëra-tjetrës – flamujt, pasaportat, targat e të ngjashme – dhe shkëmbyen përfaqësitë e përhershme (në fakt, ambasadat). Përpjekjet për të shtyrë palët që të fillojnë të respektojnë marrëveshjet e tyre u themeluan pothuajse menjëherë në lidhje me çështjen e autonomisë së serbëve të Kosovës, sepse Prishtina ka refuzuar të zbatojë një sërë angazhimesh të mëparshme (2013 dhe 2015) për të zgjeruar vetëqeverisjen serbe duke krijuar një Asociacion ose një komunitet. të komunave me shumicë serbe. (Kosovarët e favorizojnë termin e parë, serbët këtë të fundit.) Kurti dhe shumë të tjerë në elitën politike të Kosovës janë në mënyrë të pamëshirshme kundër autonomisë për serbët. Marrja e 26 majit, çfarëdo tjetër që ishte menduar të bënte, mund të kishte pasur për qëllim të vononte ose shmangte dhënien e vetëqeverisjes më të madhe serbëve.

Nëse nuk kontrollohet, situata në veri të Kosovës do të përkeqësohet, duke përfshirë edhe përshkallëzimin në luftime më serioze. Edhe pa ndihmën e drejtpërdrejtë të Beogradit, serbët e Kosovës mund të llogarisin në mbi 1000 njerëz nën armë. Ky numër përfshin ish-policinë; veteranët e Korpusit të Mbrojtjes Civile (një organ nominalisht civil i krijuar nga Beogradi për të anashkaluar ndalimin e Këshillit të Sigurimit për forcat e tij të armatosura në Kosovë); një numër i panjohur, por i konsiderueshëm i përmbaruesve që punojnë për një nga grupet e krimit të organizuar në zonë; dhe ndoshta disa trupa të infiltruar fshehurazi nga Serbia. Forca speciale policore e Kosovës është më e vogël, por më profesionale dhe më e armatosur; mund të përforcohet edhe nga policia e rregullt shumë më e madhe. Nuk ka gjasa që të ketë beteja me KFOR-in në skenë. Pritat dhe sabotimet gjatë natës janë më të besueshme dhe më të vështira për t’u ndalur në terrenin shumë të pyllëzuar dhe pak të populluar të veriut, ku banorët e shohin policinë e Kosovës si pushtuese.

Kosovarët mund të … synojnë pakicën e cenueshme serbe në Kosovën jugore si koka turku për homologët e tyre në veri dhe në Serbi.

Kosovarët gjithashtu mund të synojnë minoritetin e cenueshëm serb në Kosovën jugore si koka turku për homologët e tyre në veri dhe në Serbi. Ka precedentë shqetësues në këtë drejtim. Në vitin 2004, një vrull i dhunës anti-serbe në mbarë vendin dëmtoi ose shkatërroi shumë kisha të lashta ortodokse serbe në jug dhe manastire ndërsa paqeruajtësit e KFOR-it qëndruan pranë. Një vërejtje fyese e pakujdesshme e një ministri serb të Kosovës në vitin 2015 provokoi ditë trazirash, por shumë më pak shkatërrim. Përndryshe, audienca që ndjek ndikuesit e mediave sociale duke u bërë thirrje kosovarëve të “marshojnë drejt veriut” dhe të luftojnë serbët mund të vendosë ta bëjë këtë. Qeveria po u bën thirrje qytetarëve që t’i shpërfillin këto thirrje, deri më tani me sukses.

Serbia gjithashtu mund të përpiqet të shtyjë drejt një ndarjeje de facto. Ishte vetëm shtrembërimi i krahut të Beogradit (vetë produkt i presionit të BE-së) që i shtyu serbët e veriut të Kosovës të integrohen në radhë të parë, në një proces gradual duke filluar nga viti 2012. Serbët vendas preferuan dhe ende preferojnë të ndërveprojnë me institucionet serbe. Gjithçka që do të duhej për të rimarrë kontrollin do të ishte që zyrtarët serbë të jepnin dritën jeshile që serbët e veriut të Kosovës të vazhdojnë të bojkotojnë institucionet e Prishtinës. Serbët lokalë më pas mund të kërkojnë të dëbojnë zyrtarët e mbetur të Kosovës, siç është policia, duke e bërë jetën e tyre të pasigurt përmes pritave dhe formave të tjera të luftimeve me intensitet të ulët. Kjo do ta linte Prishtinën të hidhëruar dhe dialogun e ndërmjetësuar nga BE-ja të vdekur në ujë.

Një pyetje është se çfarë mund të nënkuptojnë të gjitha këto ngjarje për një ndarje të mundshme de jure të Kosovës, në të cilën komunat veriore bëhen pjesë e Serbisë. Në të kaluarën, Beogradi dhe Prishtina kanë diskutuar një shkëmbim territoresh, ku veriu i Kosovës shkon në Serbi dhe pjesë të krahasueshme të luginës së Preshevës me shumicë shqiptare të Serbisë do të shkojnë në Kosovë. Grupi i Krizave ka kërkuar që të mbahet një mendje e hapur për një marrëveshje të tillë si pjesë e një marrëveshjeje gjithëpërfshirëse midis dy vendeve, ndërsa paralajmëron për rreziqet e saj, të cilat përfshijnë një krizë në shtetet fqinje si Bosnja dhe Hercegovina dhe Maqedonia e Veriut. Përpjekjet e kaluara për të negociuar një shkëmbim toke u themeluan mbi mosbesimin e ndërsjellë dhe mes kundërshtimit të fortë evropian ndaj precedentit të rivizatimit të kufijve në këtë mënyrë. Është e vështirë të imagjinohet që një negociatë kaq delikate të ketë sukses sot me marrëdhëniet ndërmjet lidershipit të Kosovës dhe Serbisë në më të keqen e tyre në shumë vite.

Çfarë mund të bëhet?

SHBA-ja dhe BE-ja kanë të drejtë që i kërkojnë Qeverisë Kurti që të tërheqë policinë e saj nga ndërtesat komunale veriore dhe që kryetarët e saj të sapozgjedhur të veprojnë vetëm si administratorë kujdestarë që punojnë nga vende alternative, për shembull zyra në fshatrat me shumicë shqiptare. NATO gjithashtu ka të drejtë të vendosë rezervën e saj operacionale. Nëse kjo mund të arrihet dhe situata të qetësohet, Kosova duhet të organizojë zgjedhje të reja në këto katër komuna, siç ka thënë Kurti se është i gatshëm të bëjë, për të vendosur autoritetet lokale përfaqësuese.

Megjithatë, serbët ndoshta do të bojkotojnë zgjedhjet pa lëshime të mëtejshme nga Prishtina, të cilat duhet të negociohen. Kjo kërkon ringjalljen e dialogut të udhëhequr nga BE. Kërkesa kryesore, e nevojshme për të siguruar pjesëmarrjen e serbëve në zgjedhje dhe për të ringjallur bisedimet, është një gjest i besueshëm nga Qeveria Kurti kur bëhet fjalë për autonominë serbe, si për shembull një përkushtim që Kosova është e gatshme të ndryshojë legjislacionin dhe kushtetutën e saj, nëse është e nevojshme për të krijuar një Bashkësi vetëqeverisëse ose Asociacion të komunave me shumicë serbe. Me këtë në dorë, serbët e veriut mund të bëjnë pjesën e tyre duke u rikthyer në institucionet e Kosovës që dezertuan në nëntor 2022 dhe Beogradi duke zbatuar premtimet e tij për normalizimin e marrëdhënieve me Prishtinën, edhe nëse kjo vazhdon të mos ketë njohje.

Por Kurti, një lider i fortë që ndjen se ka njerëzit pas tij, mund të mos jetë i gatshëm t’i ndërmarrë ato hapa, pavarësisht nga pasojat për marrëdhëniet e vendit të tij me mbështetësit e tij afatgjatë. Edhe pse popullariteti i tij i jep atij aftësinë për të marrë rreziqe që të tjerët nuk munden, deri më tani ai nuk tregon prirje për ta bërë këtë. Nëse ai vazhdon t’i rezistojë këtyre masave – dhe duhet ta tregojnë muajt e ardhshëm – atëherë Serbia dhe Kosova mund të gjenden në një dinamikë të rrezikshme përshkallëzuese. Kjo, nga ana tjetër, do të kërkonte që SHBA-ja dhe BE-ja të rimendonin prioritetet e tyre për dy fqinjët – duke u fokusuar në menaxhimin e krizave, me kërkimin e një zgjidhjeje të qëndrueshme për mosmarrëveshjen Kosovë-Serbi, të shtyrë deri në kohë më të mira. Detyrat imediate atëherë do të ishin mbrojtja e pakicave – serbët e Kosovës dhe fshatarët shqiptarë në zonat me shumicë serbe – dhe shtytja e Kosovës dhe Serbisë drejt projekteve të tjera, si reforma e brendshme.

Në fund të majit, protesta të dhunshme shpërthyen në katër komunat më veriore të Kosovës, ku serbët përbëjnë shumicën. Në këtë pyetje dhe përgjigje, eksperti i Grupit të Krizave Marko Prelec shpjegon se çfarë shkaktoi trazirat dhe çfarë duhet bërë për të ulur tensionet.

Përkthyer nga crisisgroup.org në klankosova.tv

*Klikoni KËTU për t´u bërë pjesë e kanalit zyrtar të Klan Kosovës në Viber.

*Klikoni KËTU për ta shkarkuar aplikacionin e Klan Kosovës në Android, dhe KËTU për iOS.