Ish-negociatori amerikan: Sulmet kanë dëmtuar programin bërthamor të Iranit, por uraniumi i fshehur mbetet rrezik urgjent

(Radio Evropa e Lirë) Robert Einhorn, ish-këshilltar i posaçëm në Departamentin amerikan të Shtetit gjatë administratës së presidentit amerikan, Barack Obama, dhe ish-anëtar i ekipit negociator SHBA-Iran, e ka konsideruar hap pozitiv armëpushimin mes Izraelit dhe Iranit, të ndërmjetësuar nga presidenti amerikan, Donald Trump, duke shpresuar se armëpushimi do ta rrisë mundësinë për rikthimin e diplomacisë.

Në një intervistë për Radion Evropa e Lirë, Einhorn, tani ekspert në Institutin Brookings, paralajmëroi se ndonëse sulmet izraelite dhe amerikane mund t’i kenë dëmtuar objektivat bërthamore të Iranit, rreth 400 kilogramë uranium i pasuruar në nivel të lartë mbetet i paidentifikuar — një rrezik që, sipas tij, mund të menaxhohet vetëm përmes dialogut diplomatik.

Sipas tij, pozita rajonale e Iranit është dobësuar dhe fuqia e tij parandaluese është zbehur, gjë që mund t’i shtyjë forcat e linjës së ashpër drejt ndërtimit të armës bërthamore — ose, përkundrazi, të nxisë një qasje më të përmbajtur. Megjithatë, Einhorn paralajmëroi se mosbesimi i thellë dhe qëndrimet e ngurta, veçanërisht mbi çështjen e pasurimit të uraniumit, e bëjnë të pamundur një marrëveshje të re në një afat të shkurtër.

Ai sugjeroi që negociatat e ardhshme do të duhej të përfshijnë zgjidhje më kreative — si për shembull pasurimi i uraniumit përmes një pale të tretë, ose stimuj ekonomikë që do t’iu jepnin Shteteve të Bashkuara një interes real për të ruajtur çdo marrëveshje që mund të arrihet.

“Izraeli ka arritur shumë nga objektivat e tij”

Radio Evropa e Lirë: Shumë zhvillime ndodhën brenda pak orësh — nga sulmet amerikane ndaj objekteve bërthamore të Iranit, te kundërpërgjigjja e Iranit me një sulm ndaj bazës amerikane në Katar, shpallja e armëpushimit, shkelja e tij dhe më pas, sipas presidentit [amerikan, Donald] Trump, rivendosja e tij. Nga këndvështrimi juaj, a është ky një shtensionim i qëndrueshëm i konfliktit?

Robert Einhorn: Do të duhet pak më shumë kohë për ta vlerësuar saktë këtë. Mendoj se ishte shumë pozitive që u arrit një armëpushim. Por, siç e thatë edhe ju, ka pasur tashmë disa shkelje të armëpushimit. Shpresoj që tani situata të jetë stabilizuar, dhe nëse qëndron e tillë për një periudhë të gjatë, kjo do t’i rrisë gjasat për rikthim në diplomaci. Mendoj se shanset për diplomaci janë të vogla, por diplomacia dhe negociatat janë e vetmja rrugë për ta zgjidhur çështjen bërthamore.

Radio Evropa e Lirë: Z. Einhorn, a i arriti Izraeli objektivat e tij në këtë konflikt të shkurtër?

Robert Einhorn: Varet se çfarë konsideroni si objektiva të Izraelit…

Radio Evropa e Lirë: …parandalimi i Iranit për të zhvilluar armë bërthamore?

Robert Einhorn: Nëse ky ishte qëllimi, atëherë mendoj se Izraeli ka arritur shumë nga objektivat e tij. Ka të ngjarë që i ka dëmtuar rëndë dy objektet kryesore të pasurimit të uraniumit në Natanz dhe Fordo, edhe pse ende duhen bërë vlerësime pas sulmeve.

Por, ekziston një mangësi serioze në atë që është arritur: Agjencia Ndërkombëtare për Energjinë Atomike (IAEA) ka deklaruar se rreth 400 kilogramë uranium i pasuruar në nivel të lartë – afër shkallës për armë – rezulton i zhdukur. IAEA duhet të ketë mbikëqyrje mbi gjithë uraniumin e pasuruar në Iran, gjë që është një detyrim për Iranin. Por, një sasi e konsiderueshme tani mungon dhe mund të jetë fshehur diku për përdorim në një program të fshehtë armësh bërthamore. Ky është një lëshim serioz dhe mendoj se vetëm diplomacia mund të sigurojë që ajo sasi e uraniumit të pasuruar të vihet sërish nën mbikëqyrjen e IAEA-s.

“E qartë që pozita e Iranit në Lindjen e Mesme është dobësuar ndjeshëm”

Radio Evropa e Lirë: Do të kthehemi te diplomacia më vonë, por në një pamje më të gjerë, sipas jush, kush janë fituesit dhe humbësit e këtij konflikti?

Robert Einhorn: Ndoshta është herët për të shpallur fitues e humbës. Por, është e qartë që pozita e Iranit në Lindjen e Mesme është dobësuar ndjeshëm. Cenueshmëria e tij është ekspozuar nga sulmet ushtarake të suksesshme, fillimisht izraelite dhe më pas amerikane.

Është interesante që ministri i Jashtëm iranian ishte dje [të hënën] në Moskë. Rusia është një nga aleatet kryesore të Iranit, por ministri i Jashtëm [iranian, Abbas] Araghchi u kthye në Teheran pa ndonjë rezultat konkret nga vizita. Është interesante se, ndonëse presidenti [rus, Vladimir] Putin i dha mbështetje retorike Iranit, ai nuk duket se ofroi ndonjë ndihmë materiale në këtë fazë. Prandaj, mendoj se Irani është më i dobët dhe më i izoluar ndërkombëtarisht sesa ishte dy javë më parë.

Radio Evropa e Lirë: Megjithatë, çfarë mesazhi i dërgon ky konflikt vetë Iranit në lidhje me ndërtimin e një force parandaluese bërthamore?

Robert Einhorn: Mendoj se kjo situatë mund të dërgojë mesazhe të ndryshme, në varësi të audiencës. Për Iranin, ajo sinjalizon se ndjekja e synimit për armë bërthamore mund të jetë jashtëzakonisht e rrezikshme për vetë vendin. Deri para disa javësh, duke gjykuar nga informacionet e disponueshme, Irani nuk kishte marrë një vendim për të ndërtuar armë bërthamore, por është e qartë se të gjithë hapat që ka ndërmarrë gjatë dy dekadave të fundit kanë pasur për qëllim, ta vendosin atë në një pozitë ku mund të pajiset me armë bërthamore, nëse vendos ta bëjë një gjë të tillë.

Sulmet e fundit tregojnë se është shumë e rrezikshme të ndjekësh një program armësh bërthamore dhe të mos e përmbyllësh me sukses — kjo është një gjë jashtëzakonisht e rrezikshme.

Për disa iranianë, kjo mund të jetë arsye për të mos e kaluar pragun bërthamor dhe për të mos prodhuar armë të tilla. Por, njëkohësisht, aftësia e Iranit për t’i trembur kundërshtarët — pra, efekti i tij ndalues — është dobësuar ndjeshëm, jo vetëm për shkak të sulmeve izraelite dhe amerikane, por edhe për shkak të shkatërrimit të aleatëve të tij rajonalë, që vepronin si përfaqësues të interesave iraniane.

Këta përfaqësues ishin projektuar si linja e parë e mbrojtjes së Iranit për t’i kërcënuar interesat e SHBA-së apo të Izraelit, në rast të ndonjë sulmi ndaj vetë Iranit. Por, tani ata nuk ofrojnë më asnjë kapacitet real ndalues. Dhe vetë Irani është dëshmuar si i cenueshëm ndaj një sulmi ushtarak.

Pa dyshim, do të ketë forca të ashpra në Iran që do të argumentojnë se mënyra e vetme për t’i parandaluar sulmet e jashtme dhe për të siguruar mbijetesën afatgjatë të vendit është përmes armatimit bërthamor. Por, në këtë fazë, nuk është ende e qartë se cila nga këto qasje do të mbizotërojë.

“Iranit do t’i duhen vite për t’i rindërtuar këto kapacitete”

Radio Evropa e Lirë: Sulmet në Fordo, si ato të kryera nga SHBA-ja, në çfarë mase e vonojnë realisht përparimin bërthamor të Iranit?

Robert Einhorn: Mendoj se sulmet ndaj objekteve në Natanz, Fordo dhe impiantit të konvertimit në Isfahan përbëjnë një goditje të rëndë. Iranit do t’i duhen vite për t’i rindërtuar këto kapacitete.

Pra, programi i tyre është dëmtuar seriozisht.

Por, siç e përmenda më herët, shqetësimi më i menjëhershëm është fakti se rreth 400 kilogramë e uraniumit të pasuruar në shkallë të lartë janë zhdukur — sasi kjo që mund të shërbejë si bazë për një program sekret të armëve bërthamore. Ky aspekt nuk mund të zgjidhet përmes sulmeve ushtarake. Mund të zgjidhet vetëm përmes diplomacisë.

Radio Evropa e Lirë: Supozojmë se armëpushimi do të respektohet. Si e parashikoni se do të zhvillohet më tej armiqësia mes Izraelit dhe Iranit?

Robert Einhorn: Këta dy rivalë rajonalë kanë mungesë të thellë besimi ndaj njëri-tjetrit — dhe kjo vetëm është përkeqësuar këto javët e fundit. Rindërtimi i çdo lloj besimi do të jetë shumë i vështirë. Iranianët besojnë se janë mashtruar nga Izraeli dhe se presidenti Trump ka bashkëpunuar me Izraelin për t’i dhënë Iranit një ndjenjë të rreme sigurie.

Pra, ka shumë mosbesim në rajon, dhe ai mund të kapërcehet vetëm hap pas hapi, me kalimin e kohës. Fillimi i një dialogu do të ishte hapi i parë.

Radio Evropa e Lirë: Në gjithë këtë klimë mosbesimi, a ka ende hapësirë për diplomaci?

Robert Einhorn: Unë mendoj se diplomacia është e vetmja mënyrë për të arritur një zgjidhje të qëndrueshme për situatën aktuale.

Radio Evropa e Lirë: Çfarë prisni për sa i përket diplomacisë? A mendoni se do të vazhdojnë negociatat? A prisni që të arrijnë marrëveshje të re, si mund të duket ajo? A prisni që Irani të heqë dorë nga pasurimi i uraniumit?

Robert Einhorn: Rinisja e dialogut mund të jetë e vështirë. Mendoj se do të ketë një sërë aktorësh, si nga rajoni ashtu edhe jashtë tij, që do të bëjnë çmos për të rikthyer procesin diplomatik — për shembull Katari dhe Omani.

Ata kanë qenë efikas në të kaluarën si ofrues të forumeve dhe si ndërmjetësues dhe mendoj se do të jenë sërish aktivë në përpjekjet për të rifilluar dialogun, ndoshta midis ministrit të jashtëm iranian Araghchi dhe të dërguarit presidencial amerikan [Steve] Witkoff. Do të ishte e dobishme nëse ky kanal do të mund të rihapej, por mendoj se kjo do të varet shumë nga stabilizimi i armëpushimit.

“Shtetet e Bashkuara do të donin që Irani të pranonte heqjen dorë nga programi i tij i pasurimit të uraniumit”

Radio Evropa e Lirë: Nëse armëpushimi zbatohet dhe fillojnë negociatat, çfarë lloj marrëveshjeje mendoni se do të ishte e pranueshme për të dyja palët?

Robert Einhorn: Është e vështirë të thuhet, dhe mendoj se gjasat për një marrëveshje nuk janë të mëdha. U mbajtën gjashtë runde bisedimesh para përshkallëzimit të fundit ushtarak, dhe në të gjitha ato, një çështje u shfaq si pengesa kryesore dhe ajo është mosmarrëveshja mbi pasurimin e uraniumit.

Shtetet e Bashkuara do të donin që Irani të pranonte heqjen dorë nga programi i tij i pasurimit të uraniumit — opsioni i ashtuquajtur “zero pasurim”. Por, iranianët kanë qenë po aq këmbëngulës se ky program është jetik për ta. Ata thonë se është tërësisht paqësor dhe se kanë të drejtë për të sipas Traktatit për Mospërhapjen e Armëve Bërthamore (NPT).

Ky program është burim krenarie të madhe kombëtare për Iranin dhe, përveç përdorimit civil, ai ofron edhe një mundësi për të rifilluar një program armësh bërthamore në të ardhmen. Prandaj, iranianët janë shumë hezitues për të hequr dorë prej tij — dhe kjo do të mbetet një çështje shumë e vështirë për t’u zgjidhur.

Radio Evropa e Lirë: Kush mendoni se mund të ofrojë një kompromis?

Robert Einhorn: Është e vështirë në këtë fazë të imagjinohet një kompromis. Janë propozuar disa zgjidhje të ndryshme. Njëra prej tyre do të ishte krijimi i një konsorciumi rajonal për pasurimin e uraniumit, i cili do të siguronte uranium të pasuruar për programin civil bërthamor të Iranit, me kusht që Irani të hiqte dorë nga pasurimi i brendshëm.

Janë propozuar edhe variante të tjera, por deri tani asnjëra prej tyre nuk ka pasur sukses. Do të shohim se si do të zhvillohet situata. Do të nevojitet shumë kreativitet dhe fleksibilitet nga të dyja palët për të arritur deri te një marrëveshje.

Radio Evropa e Lirë: Pra, si e parashikoni zhvillimin e dialogut dhe negociatat, nëse kemi dy palë që nisen nga skaje krejtësisht të kundërta — për çështjen e pasurimit?

Robert Einhorn: Është e vështirë të parashikohet. Mendoj se do të ketë një ose më shumë runde bisedimesh që do t’i kushtohen pothuajse ekskluzivisht kësaj çështjeje, për të parë nëse është i mundur një përparim. Dhe, nëse duket se negociatat po shkojnë drejt një ngërçi të ri, atëherë do të rifillojnë diskutimet për përdorimin e forcës ushtarake — gjë që do të ishte fatkeqësi e madhe.

Radio Evropa e Lirë: A mendoni se edhe vende të tjera duhet të përfshihen në ato negociata?

Robert Einhorn: Mendoj se eventualisht po — nëse negociatat tregojnë shenja se po ecin përpara dhe ka përparim të ndjeshëm. Në fund të fundit, një numër shtetesh tjera do të duhet të përfshihen, në mos për gjë tjetër, për të ndihmuar në garantimin e çdo marrëveshjeje që mund të arrihet.

Por, në fillim, është pothuajse e pashmangshme që kontaktet të nisin mes Shteteve të Bashkuara dhe Iranit, me ndihmën e një ose më shumë vendeve të treta, që do të veprojnë si ndërmjetësuese, organizatore apo lehtësuese të dialogut.

Radio Evropa e Lirë: Edhe nëse në fund arrihet një lloj marrëveshjeje, si mund të ketë garanci që Shtetet e Bashkuara nuk do të tërhiqen sërish prej saj?

Robert Einhorn: Kjo është shumë e vështirë. Sipas sistemit ligjor amerikan, është pothuajse e pamundur që një administratë t’i detyrojë pasardhëset e saj të respektojnë një marrëveshje. Megjithatë, ekzistojnë mënyra për ta bërë një marrëveshje disi më të qëndrueshme. Marrëveshja bërthamore me Iranin e vitit 2015 nuk ishte ligjërisht detyruese — ishte një angazhim politik. Një mënyrë për ta bërë më të fuqishme do të ishte ratifikimi i saj si traktat nga Senati amerikan, që do të kërkonte miratimin e dy të tretave të senatorëve. Një traktat i tillë do të kishte peshë më të madhe sesa një marrëveshje politike.

Por edhe në të kaluarën, SHBA-ja dhe vende të tjera janë tërhequr nga traktatet, kështu që as kjo nuk është garanci.

Një ide tjetër, ndoshta më praktike, është që marrëveshja t’i japë SHBA-së një interes më të madh për ta ruajtur atë — për shembull, duke i lejuar bizneset amerikane të investojnë dhe tregtojnë me Iranin.

Kjo aktualisht ndalohet për shkak të sanksioneve primare amerikane, që ua ndalojnë qytetarëve amerikanë çdo lloj aktiviteti biznesi me Iranin. Nëse kjo do të lejohej dhe do të krijoheshin marrëdhënie tregtare me përfitime të ndërsjella, atëherë ndoshta kjo do t’i jepte SHBA-së më shumë arsye për të qëndruar në një marrëveshje edhe në të ardhmen. Mendoj se kjo mund të jetë mënyra më premtuese për të shmangur një tërheqje të ardhshme nga ana e ndonjë presidenti tjetër amerikan.